مطالعه و بررسی تاریخ های محلی مناطق مختلف ایران، به دلیل نقش و جایگـاه آنهـا در سـیرحوادث و رخدادهای تاریخ این سرزمین، از اهمیـت ویژه ای برخوردار است طبعابدون مطالعه وبررسی دقیق آنها نمی توان به شناخت کاملی از تاریخ این سرزمین دست یافت یکی از مناطق مهم استان فارس که در سیر تحولات تاریخی این استان در دوران باستان نقـش مهمی ایفا نموده است منطقه فورگ از توابع شهرستان داراب می باشد در این میان قلعه بهمن شاه در بخش میانی فورگ، در جنوب غربی روستای نصیرآباد در فاصله ۹۷ کیلومتری شهرستان داراب واقع شده که نوع بهره برداری این اثر در گذشته نظامی و امروزه متروکه می باشداین اثر مجموعه‌ای به جا مانده از دوران ساسانی به شماره ۲۷۷۳۱ درتاریخ۱/۹/۱۳۸۸درفهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و تحت حفاظت اداره کل میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری فارس قرار دارد. که در پژوهش حاضر از دوره باستان تادوره اسلامی به معرفی آن خواهیم پرداخت.
مطابق روایات افسانه ای در دوران باستان چون سلطنت ایران به ششمین پادشاه کیانی ایران بهمن پسر اسفندیار رسید . ضعف قوای مرکزی مشاهده شد از گوشه و کنار عده ای به بهمن طغیان کردند و بهمن با چهار پسرش به نام داراب – ارم – نوذر – و طهمورث بسوی جلگه داراب که درآن زمان بیابان بود و آبادی نداشت حرکت ودر جائیکه در حال حاضر به قلعه خندق دحیا مشهور است اقامت کردند خلاصه داراب شاه هشتمین پادشاه سلسله کیانی به دستور پدر قلعه ای محکم ساخت که به دارابگرد مشهور شد. مطهر بن طاهر مقدسی معتقد است که بنای شهر دارابگرد را بهمن پسر اسفندیار ساخته است اما بیـشتر مـورخین و نویـسندگان متقـدم ایرانی-اسلامی ماننـد یعقوبــی، دینــوری، طبــری، جیهانــی، مـسعودی، حمــزه اصفهـانــی، فردوسـی، بلعمی، استخـری، ابـن مسکویه، ثعالبی، ابن بلخی، یاقوت حموی، فقیه همدانــی، ابـن اثیر، حمداﷲ مستوفی، میرخواندو…درآثار و نوشته های محدود بر مبنای اساطیرو داستان های ملی ایران بنای شهر دارابگرد را از اقدامات داراب شاه پسر بهمن دانسته اند.به هر حال فرزند دیگر بهمن که ارم شاه نام داشت در دو کیلومتری ده خیر که به تنگ ارم مشهور است و آب بسیار بزرگی در انجا جاری بود برجی بنا کرد و در انجا به زندگی ادامه داد.و فرزند سوم که نوذر بود هم به فرمان پدر در تنگه نوایگان قلعه ای ساخت که به قلعه پیکان مشهور است وبا عده ای از همراهان خود در آنجامسقر گردید اما بهمن با فرزند دیگرش و عده ای از لشکریان وارد جلگه وسیع فورگ شدند ودر آنجا در کوهی بلند پشت نصیرآبادفورگ قلعه ای محکم ساختند ودر آنجا مستقر شدند منابع محلی از حکومت قلعه بهمن از زبان اجدادشان کمتر چیزی به یاد دارند که این خود بیانگر قدمت طولانی این اثر تاریخی می باشد فورگ یکی از قدیمی ترین مناطق ایران است که سابقه تمدن در آن به هزاره های سوم و چهارم “ق.م”می رسیده و آثار و نشانه از تمدن سفال نخودی در منطقه فورگ بدست آمده که نشان دهنده قدمت این منطقه کهن است. نام فورگ در کتیبه داریوش بزرگ هخامنشی در بیستون به شکل پرگا ذکر شده است به طوری که شورش «وهیزداته» از دوازدهم ماه «ثور واهره» مطابق با بیست و چهارم ماه مه سال ۵۲۱ قبل از میلاد تا روز پنجم از ماه «گرمه پده» مطابق با دوازدهم ژوئیه ۵۲۱ قبل از میلاد روی داده است، از شهر «تارم» در منطقه «یوتیا» آغاز شده و نیروهای این فرمانده شورشی پارسی در دشت «فورگ» از سرداران داریوش شکست خورده است.
این نشان دهنده قدمت و سابقه این منطقه است، قلعه بهمن شاه در هر دوره ای از جمله ساسانیان ، شبانکاره،اتابکان فارس،آل مظفر،حکومت مغولان درآنجا حکمرانی و مستقر بوده اند در دوران حکومتهای هخامنشیان و ساسانیان فورگ یکی از مناطق مهم پیرامون دارابگرد بوده است که بر سر راه دارابگرد به کرمان و سیرجان قرار داشته و همین مسئله ثبت شده این منطقه و قلعه های آن در معرض برخوردها و تصادف حکومت های زمان قرار میگیرد از جمله در قرن پنچم هجری قمری در حدود سال ۴۴۸،فضلویه،امیر شبانکاره به منطقه فورگ می آید و این منطقه را تحت کنترل خود قرار می دهد و در اینجا اقامت می کند و در قلعه های مستحکم فورگ باقی می ماند یا امیر موسی فرگی حاکم فورگ در برابر تهاجم سپاهیانی که از کرمان اتابک چاولی اعزام کرده بود برای فتح فورگ مقاومت می کند و ارسلان شاه حاکم کرمان هم که با او رابطه خوبی داشته ،کمک می گیرد و موفق می شود که اتابک چاولی که می خواست قلعه های فورگ را تسخیر کند شکست دهد به طوری که اتابک مجبور شد از فورگ به شیراز به تاخت برگردد.قلعه های فورگ در حدود قرن ششم هجری-قمری توسط یکی از خاندان مبارز تصرف می شود و اینان در فورگ باقی می مانند به طوری که قلعه های فورگ از قلعه های مستحکم شبانکاری بوده که مدت ها در اینجا حکومت برقرار بوده و در واقع یک سدی بوده بر سر توابع دارابگرد ومناطق مرکزی فارس؛ فورگ در حقیقت دروازه شرقی ایالات فارس دوره قدیم محسوب می شده کسانی که موفق شدند منطقه فورگ را تصرف کنند دیگر از این طریق به بقیه مناطق فارس هم از طریق شرق وارد می شدند و به هر دلیل این منطقه در خیلی از مواقع صحنه مبارزه و درگیری های حکومت ها بوده است.
اگر در بلندی و ارتفاع قلعه بهمن شاه به پایین نگاه کنید تقریبا پلان آن شبیه به یک نیم دایره می باشد که نمای دارابگرد را در ذهن ها تداعی می کندکه دارای برج،دروازه،خندق،شاه نشین و … بوده است یکی از اسنادی که نشان می دهد که این قلعه غیر از آن سفال های رنگین و ساده پیرامون آن یافت شده است وآثار پی ریزی های ،دیوارها و مصالح هایی که درون آْن به کار رفته و معماری هایی که نشان می دهد که این قلعه، خیلی قدیمی است می توانیم به اسنادی که به صورت مخفی در دوره اسلامی نوشته شده اشاره کنیم:که فورگ قلعه هایش را از مناطق آباد بر شمرده اند واز آن یاد کرده اند قدمت قلعه بهمن به زمان خیلی قدیم می رسد آثار زیادی در پیرامون این قلعه یافت شده از جمله:سفالهای رنگین و سفال های ساده که به دست آماده حاکی از وجود تمدن در این ناحیه در سال های قبل از اسلام است معماری هایی که در این بنا بکاررفته مشابه کارهایی است که از سلاطین یا بزرگان ساسانی در مناطق دیگر باقی مانده است ﮐﻪ در آن از ﻣﺼﺎﻟﺤﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻞ ، ﮔﭻ،ساروج ، ﺳﻨﮓ، ﻻﺷﻪ اﺳﺘﻔﺎده شده و ﺗﺰﺋﯿﻨﺎت ﺳﺎده ای ﺑﮑﺎر ﺑﺮده اﻧﺪ ﮐﻪ هنر اواﯾﻞ دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ اﺳﺖ.
این اثرتاریخی دارای یک نمای منحصر به فرد است به طوری که از در ارتفاعات آن اکثر روستا های فورگ دیده می شود بقایای به جامانده از زمین های اطراف نشان از این می دهد که کوره سفال سازی در این قلعه فعال بوده وگواه این مدعا وجود آثار زیادی از جمله سفالهای رنگین و سفالهای ساده که به دست آمده حاکی از وجود تمدن در این ناحیه در سالهای قبل از اسلام است قلعه بهمن شاه دارای برج های متعددی می باشد که هنوز بقایای آن موجود می باشد در گذشته بیشتر از این قلعه در کاربرد نظامی استفاده می شده است وگاهی طبق شواهد به عنوان یک زندان از آن استفاده می کردند وجود سیاه چال ها در اطراف این قلعه خود گواه این موضوع می باشددر بلندی این قلعه یک اشکفت وجود دارد که درآن یک سالن شبیه به سالن اجتماعات وجود دارد که احتمالا به عنوان تا لار پذیرایی وغیره استفاده می شده است . وجود یک حلقه چاه که از بالا به تالار راه دارد واز تالار به ته چاه وبه گمان اکثر باستان شناسان دروازه ی ورودی قلعه می باشداما به دلیل فرو ریختگی این بنا هنوز دروازه ی ورودی آن شناسایی نشده است در این قلعه یک حلقه چاه بزرگ دیگر وجود دارد که احتمالا به عنوان مادر چاه استفاده می شده واز این چاه آب مصرفی این قلعه استخراج می شده وجود یک آسیاب در قلعه احتمال آن دارد که این قلعه یک شهر کو چک در قدیم بوده وتمام امکانات رادارد وجود چندین استخر برروی پشت بام قلعه نمایان گر این است که این قلعه دارای یک سیستم منظم دفع آب باران بوده ودر نهایت این آب در پایین این قلعه یک خندق مانند جمع آوری واز آب آن درزمانی که برای مدت ها حملات نظامی گسترده به آنجا میشده و به بیرون قلعه دسترسی وجود نداشته است برای مصرف و همچنین جهت استفاده در آسیابی که درون قلعه وجود داشته است کاربرد داشته است وجودیک جوی ساروج مانند که از سمت سفید کوه روستای قلعه نو متصل به این قلعه است احتمال را قوی می کند که آب قنات قلعه نو سرکره به نوعی وارد این مکان می شده واز آن استفاد می گردد. قلعه بهمن شاه درنزدیکی یک قلعه دیگری به نام قلعه ی شاهمرزی است که طبق گفته ها گاهی اوقات غذا خصوصا نهار توسط خادمین و سربازان دست به دست واز این قلعه به قلعه دیگر رد بدل می شده است در دل این قلعه وجود یک قبرستان باز نشان است ز ندگی گروهی و اجتماعی می دهد اما در دوره اسلامی با توجه به مشا هدات یک قبر نشان می دهد که افرادی که در آن جا دفن شده اند مسلمان وشیعه می باشد سنگ هایی که در دل قبر مکشوف شده است منقش به پیامبر اسلام وهمچنین ائمه اطهار ( ع ) می باشند. البته این تحقیق خالی از اشکال نیست و هیچ ادعا نداریم که توانسته ایم همه منابع موجود را مورد بررسی قرار دهیم . اما این راه برای محققین جوان باز است که با دقت به این امر مهم بپردازند در پایان از استاد عزیزم آقای دکتر محمد باقر مهاجرکه اطلاعات و منابع کافی وراهنمایی های روان ایشان باعث تهیه این پژوهش گردید و همچنین آقای منصور محمود نژاد مسئول یگان حفاظت آثار تاریخی مستقر در بخش فورگ بابت همکاری در تهیه این گزارش تقدیر و تشکر می نمایم امید است با همکاری اداره میراث فرهنگی و حمایت مسئولین در خصوص شناسایی هر چه بیشتر این اثر در سطح کشور بتوانیم گام های موثری برداریم.
با احترام رسول اخگر دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ مهرماه93