دکتر رسول اخگر
مدرس دانشگاه پیام نور
در منطقه جنوب شرقی استان فارس واقع در 5 کیلومتری شمال غرب فورگ – دوبرجی در مسیر شیراز – بندرعباس قلعه علی آباد معروف به طاق کیومرث یا چهارطاقی قرار دارد. این قلعه در میان گذرگاه بین فورگ و داراب تا سال 1988 در مسیر جاده قدیم قرار داشت. و با توجه به احداث جاده ترانزیتی جدید قلعه مذکور در2کیلومتری غرب این جاده واقع شده که در840 +متری بالاتر از سطح دریا قرار گرفته است. این اثر هم اکنون به شماره 16169درتاریخ20/6/85 در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته است که در پژوهش حاضر به بررسی این مجموعه تاریخی به صورت یک گزارش میدانی پرداخته خواهد شد.
نقشه ای که در سال 1724، توسط دکترG.deisleدر پاریس اولین بار منتشر شد در مسیر بین تاشکویه هرمزگان و داراب فارس، یک امامزاده و یکChateau du Roi Bemen وجود دارد. نقشه طبیعتاً فاصله و مسافت های واقعی و مسیرهای دقیق را نشان نمی دهد، بلکه فقط بصورت مقیاسی یک تعداد از ایستگاههای بین راهی را نشان می دهد.Bemen می تواند بهمن معنی شود، یعنی جایی که در فورگ قلعه بهمن گفته می شود. اما نام” Chateau du Roi می بایست احتمالاً در رابطه با بنای قلعه علی آباد در فورگ توصیف شود.
قلعه علی آباد، در شمال غربی فورگ، در یک محدوده با دیواره سنگی محکم محصور است و خود قصر با شن و آهک بنا شده است برخی تپه های صاف در نزدیکی آن می توانند نمایانگر ساختمان ها و بناهای دیگری باشند. میتوانیم انتظار داشته باشیم که عمارت یا بناهای دیگری هم وجود داشتند چون قلعه برای پذیرش یا داشتن یک جامعه درباری، بسیار کوچک می باشد. اگر فرض کنیم که فقط حاکم( فرمانروا) در ساختمان سکونت داشته است در زمانهایی که بدنبال شکار بودند بدون حرمسرا، بدون پیش خدمتان و بدون محافظ شخصی، در این صورت هم بنا باز بسیار کوچک به نظر می رسد اما این انتظار می رود احتمالاً چادرهایی( خیمه هایی) وجود داشته اند که در اطراف ساختمان ها برپا می شدند. و بنابراین نقش عمارت یا بناها می تواند فقط نمایشی باشد. اما احتمالاً در اطراف این قلعه، باغاتی را می توان فرض کرد که منابع محلی نیز وجود این باغ ها را تایید می نمایند.
زیر بنای ساختمان ابعاد 60/25*70/24 متر دارد و در ارتفاع 0.80 متری بنا شده است. آثار آن بر روی هر 4 وجه( ضلع) در بقایای ساختمان قابل مشاهده است، یک قطعه بلند از لبه بیرونی بر روی ضلع جنوبی حفظ شده است. ساختمان، خود در ضلع های جنوب غربی، جنوب شرقی و شمال غرب، شدیداً تخریب شده است، گر چه نقشه ساختمان و طرح کلی می توانند بازسازی و اصلاح شوند. بنا از بیرون آن به اندازه 50/17متر(غربی- شرقی) و 70/16(شمالی- جنوبی) گسترش دارد. در داخل ساختمان از شمال به جنوب 3 محور ممتد که به موازات هم می باشند وجود دارند. محور میانی از جنوب به شمال در یک ردیف شامل 5 اتاق می باشد که در کنارشان راهروهای کناری، واقع شده اند و در سر تا سر خانه این 5 اتاق دیده می شوند. در جنوب و در میان نمای اصلی قلعه ها قرار دارندکه عرض آن15/3متر، عمق آن 10/2 متر و ارتفاع ایوان آن 50/4 متر است که از میان طاق گنبدی شکل بر آمده به شکل کمانی تیز، قوس دار شده است بعد از آن یک اتاق گنبدی شکل جنوبی و هشت ضلعی با 20/3متر عرض و ارتفاع 5/4متر است که 4 طاقچه و 2 دالان برای دور زدن به 2 راهروی کناری دارد. بعد از اتاق دوم در قسمت مرکزی ساختمان یک اتاق گنبدی شکل مرکزی کوچکتر با ابعاد2/40عرض و ارتفاع4/50متر وجود دارد که گنبد( طاق) آنها تا اندازه ای فرو ریخته است همچنین این اتاق یک راه ارتباطی داخلی به هر دو راهروی کناری دارد. اتاق های آخر طاقچه های دیواری دارند طاق ها در قسمت های حفظ شده شان، شیار و برآمدگی نشان می دهند و یا اگر برش های کوچکی زده شود، خشت و آجر دیده می شود که در کنار هم آن بر آمدگی ها را تشکیل داده اند بعد از اتاق گنبدی شکل مرکزی به سمت شمال، بزرگترین اتاق هشت ضلعی ساختمان است که بزرگ و پهن می باشد و ابعاد آن 80/3*80/3 متر می باشد. این اتاق شمالی محسوب می شود که در محور غربی شمالی با طول در مجموع75/7متر گسترده شده است و به سمت شمال به یک ایوان شمالی با طول 75/2،4/2 متر عرض منتهی می شود این اتاق 20/5 متر ارتفاع دارد و با یک طاق در بالا بسته می شود که احتمالاً 10/1متر عرض دریچه بالای آن است. اتاق مرکزی شمالی به سمت شمال غرب و شمال شرق، 2 راهروی کج در محل برخورد دارد، که به هر دو راهروی کناری ارتباط پیدا می کند. محورهای شرقی مثل محورهای غربی ساختمان کاملاً برابر هستند و هر کدام از یک ردیف شامل 3 اتاق تشکیل شده اند. در جنوب یک اتاق بزرگ به ابعاد00/3*60/ 4 باز می شود، که طاق ضربی به شکل نیمه استوانه دارد و از طریق 3 ورودی در نمای جنوبی می توان به آن راه یافت. اتاق در میان خود یک راهرو به سمت کوریدور دارد که اتاقهای محور میانی را از محورهای جانبی از هم جدا می سازد اتاق 60/4 متر ارتفاع دارد و از طریق طاقچه ها در 2 طبقه تقسیم بندی می شوند. در اتاق گوشه به سمت شمال یک اتاق دارای راهرو و طولانی تر با ابعاد 76/3متر و با خروجی ایوان مانندی به بیرون راه دارد و در یک محور خارجی میانی و سبک قرار دارد، در کنار آن هر بار یک ورودی پله مانند بر روی طاق که زاویه دار و گوشه دار است، دیده می شود.ساختمان یک طبقه می باشد. ضلع شمالی با یک اتاق با عرض 3 متر و طول 5.50 متر اشغال شده است که این اتاق از طریق 2 محور پنجره و یک در دارای دریچه بالایی نورگیر به سمت شمال باز می شود. این، همچنین به شکل یک طاق ضربی به شکل نیمه استوانه می شود و از 4 محور تشکیل شده که هر کدام به اتاق گنبدی شکل شمالی باز می شوند. نقشه نمای ساختمان هم راستایی محورها را نشان می دهد که از نقشه اولیه برگرفته شده است. نمای جنوبی، قسمت اصلی جلویی ساختمان می باشد، نمای شمالی هم به شکل متقارن است و نسبت به نمای جنوبی کمتر پیچیدگی دارد. در مقابل نمای غربی است که با نمای شرقی نامتقارن می باشند هم اینکه تقسیم بندی فواصل خاص می باشد و هم اینکه توزیع دریچه های روی دیوارها خاص می باشند. در گزارشات دکتر Dietrich Reimer پژوهشگر آلمانی که خود از این اثر زیبا از نزدیک بازدیده نموده است ساختمان قلعه علی آباد به شکل یک قصر کوچک و مشخصه دوره صفویه ذکر نموده که پلان ساختمان بر اساس سیستم نقشه ساختمان دوره صفویان تنظیم شده و با جزئیات مهندسی ساختمان نشان داده می شود درست مثل ساختار گنبدی شکل آن دوره است و بسیار نزدیک به کاروانسراهای دوران صفوی است.
دکتر Dietrich Reimer در زمان بازدیدخود از بنای قلعه علی آباد اشاره ای به لوله های سفالی در درون ساختمان نداشته است اما امروزه پس از گذشت چندین دهه از بازدید این پژوهشگر آلمانی و تخریب های زیاد این بنا در قسمت هایی از دیوارها اثر لوله های سفالی قابل مشاهده است . که به نظر می رسد آب این لوله های سفالی به وسیله چشمه هایی که اراضی دشت حاصلخیز فورگ را سیراب می کند ودر کنار قلعه علی آباد در جریان است تامین می شده که آثاری از جوی آب به طول20متر هنوز نمایان می باشد. با این حال شکی نیست که توپوگرافی و اصول ساختمانی قلعه علی آباد مربوط به ساختمان سازی دوره صفویان در قرن 17 باشد. همانطور که در توصیف ساختمان اشاره شد 3 محوری که در جهت جنوبی شمالی به موازات هم و در راستای هم ادامه دارند، از زمان آغاز اسلام در هنر معماری ایرانی وجود داشته اند، اگر از این زمان نبوده باشد، از اواخر دوره ساسانی مدل طرح وجود داشته که بعداً دنبال شده است که نمونه آن ساختمان قلعه در سروستان وجود دارد.که مربوط به اواخر دوره ساسانی یا حتی می توان تاریخ آن را زودتر به آغاز اسلام نسبت داد. در این راستا دکتر محمد باقر مهاجر نیز در پژوهش های خود به آن اشاره نموده است.
چنین به نظر می رسد که زمان تعیین نشده و نا معلوم قصرهای دوره ساسانی در سروستان و ساختار نامشخص این ساختارها این واقعیت را تغییر نمی دهند که ساختار گنبد(طاق) در سروستان در ابتدای این تکامل، با 3 محور موازی هم معین می شوند. در سروستان فقط یکی وجود دارد که داخل ساختمان، محورهای کناری(جانبی) کاملاً سرتا سری وجود دارند. 3 محور پشتی فقط تا دیوار پشتی ساختمان ادامه دارند. نمای اصلی در نقشه آن بر اساس این طرح محوری می باشد.
در قلعه ساسانی تپه حصار واقع در دامغان در اطراف اتاق طاقی شکل یک سیستم کوریدور به طور مرتب وجود دارد که مشابه بخش محوری مرکزی در قلعه علی آباد فورگ می باشد همچنین در آن محل، قلعه به شکل سنتی ساخته شده که بعد از صدها سال به ما رسیده است و هم 3 محور موازی که در امتداد هم هستند، در ساختار قلعه صفوی نیز به چشم می خورد و هم خطوط محوری سرتاسری داخل کل ساختمان، در اینجا دیده می شود. که درست مثل اینها در تالار اشرف اصفهان هم وجود دارد در این تالار محورها در مقابل دیوار پشتی یا در برابر دیوارهای عرضی در ساختمان هستند که درست مثل این هم در قلعه عباس آباد در شمال نطنز دیده می شود. قلعه علی آباد در فورگ از بیرون بشکل یک بنای مرکزی مشاهده و بررسی می شود. همچنین این قلعه در تصویری که وجود دارد و با شکل و طرح مختلف نمای آن مشخص می باشد. اگر بازسازی شود می بینیم که در جهت جنوبی شمالی جهت دار می باشد.در قلعه علی اباد تاکنون هیچ گونه شواهدی از آثار رنگ و نقاشی داخلی احتمالی شناسایی نشده است. اما می توان چنین نقاشی را بر در و دیوار آن حدس زد و برآورد کرد. بقایای سرامیک در محل و در نواحی اطراف قلعه هم بدست نیامده است. در پایان جا دارد از استاد عزیزم جناب دکتر حسنی عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه شاهرود بابت همکاری در تهیه این گزارش میدانی تقدیر و تشکرنمایم امید است با همکاری اداره میراث فرهنگی شهرستان داراب و حمایت مسئولین در خصوص شناسایی هر چه بیشتر این اثر در سطح کشور بتوانیم گام های موثری برداریم.